t.w. adorno / minima moralia

                                                                              ༺༻

                                                                       45. fargman

"Nasıl da hastalıklı görünüyor büyüyen her şey". — 

Diyalektik düşüncenin şeyleşme

eleştirisinin bir başka boyutu daha var: Bireysel olguları kendi yalıtılmışlıkları ve

ayrılıkları içinde olumlamayı reddeder: Yalıtılmanın kendisini de evrenselin bir

ürünü olarak görüyordur. Böylece hem manik sabitleşmeye karşı, hem de mutlak

yargılarının bedelini konusunun özgül deneyimini yitirmekle ödeyen paranoid zihnin

boş bir kabuk gibi dirençsizce sürüklenişine karşı bir panzehir olur.

Diyalektiğin İngiliz Hegelcilerinin elinde ve daha çok da De-wey'nin gayretkeş

pragmatizminde dönüştüğü şeye indirgenemeyece-ği anlamına da gelir bu: Bir

ölçü ve oran duygusu değildir diyalektik, her şeyin perspektif içine yerleşmesini

sağlayan inatçı ve kunt bir sağduyu felsefesi değildir. Gerçi Hegel'in de

Goethe'yle konuşmalarında, kendi düşüncesini üstadın Platonizmine karşı

savunurken ("[diyalektik] temelde her insanın doğasında bulunan bir muhalefet

yeteneğinin, doğruyu yanlıştan ayırmamızı sağlayan bir yeteneğin

düzenlenmesinden ve yöntemli bir biçimde geliştirilmesinden başka bir şey değildir"

böyle bir görüşe yaklaştığı sanılabilir. Ama kendi kendini çelen bir hınzırlık

da sezilir önerdiği formülün örtülü anlamında, çünkü "herkesin doğasında

bulunan" şeylerden biri tam da sağduyunun red-didir; insanın en derin

özelliklerinden biridir sağduyulu davranmaktan kaçınmak, hatta ona muhalefet

etmek. Sağduyu, belli bir durumda koşulların doğru değerlendirilmesi demektir

ve pazarın terbiyesinden geçmiş bu dünyevi gözün diyalektikle bazı ortak yönleri

yok değildir: Dogmalardan, dar kafalılıktan ve önyargılardan azadelik. Sağduyunun

ayıklığı hiç kuşkusuz eleştirel aklın bir ânını oluşturur. Ama onu bu aklın

yeminli düşmanı yapan bir özelliği de vardır: Tutkulu bağlanmalardan uzak durmak.

 Çünkü bütün genelliğiyle "kanaat" denen şey her zaman

toplumun o andaki haline aittir ve somut içeriği de zorunlu olarak karşılıklı

anlaşma ve kabullenişlerden oluşur. On dokuzuncu yüzyılda sağduyudan yardım

isteyenin hep Aydınlanma karşısında bir vicdan rahatsızlığı yaşayan bayat

dogmatizm olması ve J. S. Mili gibi yaman bir pozitivistin bile sağduyuya çatmak

zorunda kalması bir rastlantı sayılamaz. Ölçü duygusu, kişiyi sadece yerleşik

ölçüler ve değerler açısından düşünmeye de götürür. Akla davetin çoğu zaman

akıldışının ilk başvurduğu mazeret olduğunu görmek için, bir egemen klik

üyesinin "ama bu hiç önemli değil" deyişine bir kez bile tanık olmak veya

burjuvanın aşırılıktan, histeriden, çılgınlıktan tam ne zaman söz açmaya

başladığına dikkat etmek yeterlidir. Hegel, kudretli feodal beyin vergisine ve

sürek avlarına katlanmayı yüzyıllar içinde öğrenmiş olan köylünün inatçılığıyla

vurguluyordu çelişki ilkesinin sağlıklılığını. Daha sonraki egemenlerin "devranın

değişmezliğiyle" ilgili pek sağlıklı görüşlerine dil çıkarmak ve onların "ölçülerinde"

o muazzam ölçüsüzlük ve oransızlığın küçültülmüş bir imgeyle yansıdığını deşifre

etmek de diyalektiğin görevidir. Diyalektik akıl, karşısında egemen akıl durduğu

sürece, akıldışı olan şeydir: Ancak bu aklı içermek ve iptal etmekle kendisi de

makulleşebilir. Bağnazlık, hatta sofistlik değil miydi, işçinin harcadığı emek

süresiyle kendi yaşamını yeniden-üretmesi için gerekli olan süre arasındaki farkı

tam da mübadele ekonomisinin orta yerinde gözlere sokmak? 

Eleştirilerini yüklediği arabayı atın önüne koşmamış mıydı Nietzsche? Kari Kraus, 

Kaf-ka, hatta Proust, her biri kendi tarzında, sahtelik ve önyargıyı silkip atmak için dünya

imgesine önyargıyla yaklaşmadılar mı, onu çarpıtmadılar mı? Diyalektik de sağlık

ve hastalık kavramlarının önünde eli kolu bağlı kalamaz - onların yavrusu olan

akıl ve akıldışı kavramlarının önünde de. Egemen evrensel düzenin ve öne

sürdüğü ölçülerin hasta olduğunu -sözcüğün en düz anlamında paranoya ile,

"marazi dışa-yansıtma" ile malûl olduğunu- bir kez gördükten sonra, iyileştirici

hücrelerin de ancak o düzenin ölçütleri açısından hasta, egzantrik, paranoid, hatta

"deli" olan şeylerde yaşayabileceğini anlar. Ortaçağda olduğu gibi bugün de krala

doğruyu söyleyebilecek tek insan sarayın bu-dalasıdır. Diyalektikçinin görevi de

budalanın hakikatinin kendi mantığını bulmasına, kendi sınırlarına ulaşmasına

yardımcı olmaktır - aksi halde o hakikat de ötekilerin sağlıklı sağduyusunun

amansızca dayattığı hastalık uçurumunda yitip gider.